روز های روشن نگاهی به کارکردهای روان شناختی اعتکاف
موضوع: نگاهی به کارکردهای روانشناختی و تربیتی اعتکاف
نویسنده: ابراهیم اخوی؛ دانشآموخته حوزه و روانشناس
اشاره
اسلام دین انزوا و گوشهگیری نیست و حتی به مخالفت با آن پرداخته است، ولی از آنجا که دست و پا زدن در مسائل مادی و اشتغال روزمره با غفلتزدگان جامعه، تمایل به دنیا و تجملگرایی را در انسان افزایش میدهد و گاه آدمی را از یاد حق و روی کردن به حقیقت و توجه به امور معنوی بازداشته و به خود مشغول میکند،
در اسلام برنامهای داوطلبانه برای برطرف ساختن این آفت روحی تدارک دیده شده که اعتکاف نام دارد.[1] در این برنامه معنوی، افراد به پناهگاه معنوی یعنی مسجد میروند و روزهای مشخصی را با اعمال و آداب ویژه آن انجام میدهند. با دقت در چنین برنامه جذابی، نکات تربیتی و روانشناختی سودمندی از آن استخراج میشود.
کارکردهای تربیتی و روانشناختی اعتکاف
1. مدیریت استرس
بالا بودن سطح استرس یکی از مزاحمهایی است که انسان را از رسیدن به اهداف باز میدارد. کسانی که با استرس و اضطراب بالا دست و پنجه نرم میکنند، نمیتوانند درست تصمیم بگیرند، انتخاب کنند و بر انتخابهایی که داشتهاند، باقی بمانند.
این پدیده روانی در وضعیتی شدیدتر ممکن است فردی را از زندگی ساقط کند و او را با شکستهای پی در پی مواجه نماید. یکی از بخشهای استرس، مربوط به استرسهای ذهنی است. در این بخش فرد با ذهنی ناآرام، آشفته و نگران روبرو است که قدرتی برای فعالیتهای مفید ندارد.
این ذهن ناآرام فرد را به صورت اتوماتیک اداره میکند و اجازه نمیدهد که خودش برای زندگی و برنامههایش طرحی داشته باشد. برای درمان این استرس، برنامههای گوناگونی پیشنهاد میشود که بر اساس سطح استرس و موقعیت فرد میتواند متفاوت باشد.
به عنوان مثال اگر فرد یاد بگیرد که تمام افکار ذهن را شناسایی و تحت اراده خود نماید، آن وقت میتواند آن را مدیریت کند. فردی که با چندین مسئله ذهنی روبرو است که هیچ کدام حل نشدهاند، تا وقتی که با آنها درگیر است، مرتب در حال سوزاندن انرژی و توان مغزی خود میباشد و این در وی حالت بد و منفی ایجاد میکند.
چنین ذهنی تا وقتی درباره مسائل خود تصمیم نگرفته باشد، نمیتواند آرام باشد و به فعالیتهای عادی و عالی خود بپردازد. برای خروج از این بنبست و یافتن توان تصمیمگیری، لازم است فرد زمانی را به خودش اختصاص دهید؛ زمانی که در آن بتواند تفکر کند، مسائل خود را بر روی صفحه کاغذ بیاورد و نسبت به هر کدام از فایلهای باز ذهن خود نظر بدهد.
این کار میتواند تا حد زیادی از میزان استرس ذهنی شخص کم کند. در اعتکاف چنین زمانی در اختیار معتکف قرار میگیرد؛ زیرا با آرامش اولیهای که از برنامههای معنوی به دست میآورد، میتواند به این مراقبت ذهنی بپردازد و همه چیزهایی را که جایی در ذهن او اشغال کردهاند را شناسایی و با برنامه خانهتکانی ذهنی نسبت به پاکسازی فضای ذهن خود اقدام کند.
2. تنهایی هدفمند
ما نیازمند تنهایی هستیم. این تنهایی میتواند مفید یا مضر باشد؛ جنبه مثبت و منفی داشته و در رسیدن ما به اهدافمان نقش سازنده یا تخریبی داشته باشد.
مثلا وقتی فردی به خاطر کمرویی به گوشه اتاق خود پناه میبرد و به جای فرا گرفتن روشهای غلبه بر کمرویی و افزایش مهارت ارتباط با دیگران، پنهان میشود، در واقع بخشی از تنهایی مضر، منفی و تخریبی را تجربه کرده است. در این تنهایی معمولا اشتغالات کاذب مانند مشغول شدن به رایانه، تلویزیون یا تلفن همراه، جای یک ارتباط واقعی را میگیرد و ادامه یافتن این وضعیت فرد را به ورشکستگی روانی میرساند؛
حالتی که در آن مانند یک آدم زمینگیر از حرکت و رشد میماند و به جای نگاه مثبت به آینده، همه چیز و همه جا را منفی، سیاه و خطرناک تصور میکند. این وضعیت میتواند فرد را به سمت گناه هم تشویق کند، خصوصا گناهانی که به صورت مخفی انجام میشوند.
گاهی هم برای ایجاد تمرکز، رسیدگی به حساب و کتابها، پیشبرد درسی و آرامش نیاز به تنهایی پدید میآید. فرد برای زمان مشخصی تصمیم میگیرد که خودش باشد. در این زمان محدود ولی با برنامه میتواند سیستم روانی خود را بروز رسانی کرده و آن را یکپارچه نماید. چنین فردی از دیگران فرار نکرده یا تنهایی را جای کمکاریها و مشکلات خود انتخاب نکرده است، بلکه به صورت موقت از دیگران فاصله گرفته و برای این کار خود هم هدفهایی دارد.
این تنهایی مفید، مثبت و سازنده است. فرد پس از خروج از این تنهایی مانند شخصی است که هوای تازه صبحگاهی را تنفس کرده و آماده انجام کارهای بزرگ است. همچنین احساس سبکی ناشی از تسویه حساب با افکار منفی و نادرست هم نصیب چنین فردی میشود.
معتکف، تنهایی هدفمند را برمیگزیند تا برای چند روز مشخص بتوانید به خودش برسد و از راه ارتباط با آفریدگار، روشهای نوینی را برای آینده برگزیند. این ارتباط همانند بروز رسانی یک نرمافزار البته با آثاری بیشتر از یک حمایت نرمافزاری است. فرد در این ارتباط ویژه، تصمیمهای مهمی را میگیرد که میتواند برای رسیدن به موفقیت و هدفهای عالی نقش تعیینکنندهای داشته باشد.
کانال ایتا همنو استاد ابراهیم اخوی
3.رهایی از احساس گناه
احساس گناه، احساسی آزار دهنده و منفی است. ریشه این احساس بد رفتارهای نادرست افراد است. وقتی قوانین درست زندگی، زیر پا گذاشته میشود، مشکل بروز میکند. مانند فردی که به خاطر عبور از چراغ قرمز جریمه میشود و پس از آن احساس پشیمانی میکند و از ضرری که خودش ایجاد کرده، ناراحت میگردد.
یا شخصی که به دلیل کمکاری و مشغول شدن افراطی به بازی و تفریح، از ادامه تحصیل باز میماند و بهترین دوران زندگیاش را با سرگرمیهای بیهوده سپری میکند. چنین فردی سالهای بعد با موفقیتهای همکلاسیهای خود روبرو میشود و انبوهی از احساسات بد و ناراحت کننده، او را محاصره میکنند.
در چنین شرایطی، میتوان هم اقدامات پیشگیرانه انجام داد و هم بر اساس قانون جبران عمل کرد. در برنامه پیشگیری، فرد باید وضعیت کنونی خود را به خوبی شناخته و ارزیابی درستی از خویش داشته باشد. وقتی با ویژگیهای خوب و بد خود آشنا شود، مانند پزشکی است که بیماری را تشخیص داده یا دانشجویی که سؤال را به خوبی فهمیده است و درصدد درمان یا پاسخ به سؤال است.
این خودکاوی در اعتکاف رقم میخورد. در برنامه اعتکاف فرد به شناسایی کارهایی که احساس گناه را در او ایجاد کرده، اقدام میکند و درصدد حل آنها بر میآید و هر قدر که در اجرایی کردن این تصمیمهای معنوی و بزرگ بیشتر پیشروی کند، آرامش و رضایت بیشتری را تجربه میکند؛
زیرا از نظر روانشناختی، بیشترین نارضایتی افراد به دلیل حرکت در غیر خواسته و تمایل باطنی است و هر قدمی که به سمت بزرگراه اصلی برداشته شود، وضعیت روحی مناسبتری را به فرد میدهد. پیامبر اعظم(ص) فرمود: «اعتکاف کننده، همه گناهان را به بند میکشد».[2]
- زمین گذاشتن بار اضافی
گاهی برای بالا رفتن از یک کوه سخت و بلند مجبور میشویم کولهای سبک و راحت را جابجا کنیم. برای انتقال به خانه جدید هم تلاش میکنیم وسایل کهنه و اضافه را دور بریزیم. در مسافرت هم تمام وسایل خانه را با خود نمیبریم بلکه چیزهایی را انتخاب میکنیم که به آنها نیاز داریم.
اما این قانون گاهی در زندگی فکری و معنوی ما رعایت نمیشود. ممکن است ما سالها با یک فکر یا احساس اشتباه زندگی کنیم و آن را از این سال به سال بعد ببریم و هر سال به وزن و حجم آن بیافزاییم.
وقتی فکر ما این باشد که من باید کاملترین باشم و اولین اشتباه من مساوی است با نابودی من، یا این فکر که باید بتوانم نظر موافق همه را نسبت به خود جلب کنم، در واقع دچار خطاهای شناختی هستیم. گاهی یک احساس منفی هم، چنین بلایی را بر سر ما میآورند.
وقتی نسبت به موفقیت کسی حسادت میورزیم، نمیتوانیم مانع موفقیت او شویم ولی با این کار مثل دوندهای میشویم که به پای خود وزنهای بسته است. کینه، کدورت، خشم، قهر و نامهربانی و … از بارهایی است که هم اضافیاند و هم مانع پیشرفت ما.
روزهای روشن اعتکاف، فرصتی است برای رهایی از فکرهای پردردسر و گذشتن از تمام کسانی که نسبت به آنها احساس خوبی نداریم. با عبور از منشأ هیجانهای منفی، این بار اضافی را بر زمین گذاشتهایم و با آمادگی بیشتری به صعود تا رسیدن به قلههای بلند معنویت و موفقیت میپردازیم.
خداوند هم با فرستادن انسانهای کامل تلاش کرده تا به ما کمک کند این بارهای اضافی و غل و زنجیرهای آویخته بر گردن را زمین بگذاریم و بگذریم. در قرآن مجید، یکی از موهبتهای پیامبر اعظم(ص) کمک به انسانها برای زمین گذاشتن وزنههای زائد برشمرده شده است. [3]
- ارتباط معنوی موفق
تجربهها نقش مهمی در انتخابهای ما دارند. این تجربهها میتوانند ما را در رسیدن به برنامههای آینده یاری دهند. در روانشناسی دین، بر تجربههای دینی تاکید زیادی شده است. ما در مسائل معنوی هم نیازمند تجربهایم. گاهی شرکت در یک مراسم معنوی موفق و سرشار از احساس، رغبت ما را برای انتخاب و ادامه این مسیر بیشتر میکند.
وقتی شما در یک برنامه مناجاتی شرکت کنید که در آن احساس خوبی مانند نزدیک شدن به خداوند به شما دست بدهد، مایلید این تجربه موفق را تکرار کنید . ممکن است همین تجربه خوب سبب شود تا هر گاه احساس دلتنگی کردید، به سراغ دعا و مناجات بروید و لحظههایی از زندگی خود را برای این کار خالی کنید.
وقتی خواستهای از خداوند دارید و دعای شما مورد پذیرش قرار میگیرد، باز چنین اتفاقی میافتد و شما را نسبت به تأثیر دعا در زندگی مطمئن میکند. تجربه اعتکاف، از همین قانون پیروی میکند و اگر بتوانید استفاده بهینه از این فرصت داشته باشید، سالهای بعد دلتنگ چنین روزهایی خواهید شد و این تجربه در انتخاب گزینههای آینده شما حتما سهمی خواهد داشت.
این ارتباط معنوی موفق، حس صمیمیت با خداوند را در شما گرم و پویا نگه میدارد و چنین احساسی، یک گنج واقعی است و در عصر انجماد معنا، چنین گنجی بسیار پربها است.
- تجربه مثبتی از متفاوت بودن
متفاوت بودن در میان خیلی از آدمها، مشتریهای جدی و مصممی دارد.
بعضی این روحیه را با انجام کارهای عجیب و غریب مثل نوع لباس، مدل مو، نحوه حرف زدن و روشهای دیگری به رخ دیگران میکشند؛ عدهای با تفاخر نسبت به پول، ماشین، مدل گوشی همراه، زیورآلات و مانند آن تجربه میکنند و گروهی دیگر با سرمایهگذاری روی تواناییها و استعدادهای خدادادی خود، برنامهریزی برای شکوفایی، رفتارهای مؤدبانه و اجتماعی، فعالیتهای گروهی، مدالهای رنگارنگی که آینه تلاشهای آنهاست، تقویت زمینههای معنوی و تقرب به خداوند، متفاوت میشوند.
کسی که برنامه پیشرفتهای مانند اعتکاف را برمیگزیند، در واقع میخواهد در زمینههای معنوی هم متفاوت باشد؛ البته نه برای اینکه به رخ دیگران بکشد، بلکه از این جهت که گامی برای بهتر شدن خود بردارد و در میان روشهای درست سراغ روشی جذاب و انرژیآفرین برود.
7. شروع تازه
یک مسیر طولانی و چند هزار کیلومتری هم با گامهای کوچک و اولیه شروع میشود. شروع برای عدهای دشوار و برای گروهی دیگر جذاب است. بعضیهای برای آغاز یک کار مشکل دارند و نیازمند مشوقی هستند که آنها را حرکت دهد ولی در مقابل کسانی هم هستند که عاشق تنوع و تجربههای جدیدند و با هر آغازی، هیجان تازهای را تجربه میکنند.
اعتکاف برای کسانی که برای اولین بار در آن حضور پیدا میکنند، یک تجربه تازه و یک آغاز نوین است و برای کسانی که سالهای قبل هم در آن بودهاند، یک شروع مجدد برای اجرایی کردن برنامههای سال جدید معنویشان است. این گروه تا اعتکاف بعدی برنامهریزی میکنند و تلاش میکنند در این فرصت قدمهای خوبی برای بهتر شدن و کامل شدن بردارند و نسبت به برطرف کردن نقطه ضعفهای خود جدیت بیشتر به خرج دهند.
8. دوری از زندگی تکراری
تنوع، نشاط آفرین است. این تنوع در مسایل مذهبی و معنوی هم در نظر گرفته شده است. اگر کمی فکر کنید میبینید که شما با برنامههای معنوی گوناگونی روبرو هستید؛ میتوانید تنها نماز بخوانید یا در مسجد و در میان گروه، میتوانید برای ارتباط با خداوند از برنامه ذکر استفاده کنید، دعا کنید، قرآن بخوانید، با کمک به دیگران جاده ارتباط با خدا را دنبال کنید، از راه شاد کردن آدمهای دیگر به این هدف برسید و حتی زندگی روزمره خود را پلی برای رشد معنوی خود قرار دهید.
درست است که برنامههای پیشنهادی، قوانین مختلفی دارند و برخی از آنها الزامی و برخی دیگر اختیاری است، اما گوناگونی و تنوع آنها باعث میشود همیشه طرح تازهای را داشته باشید. اعتکاف از همان برنامههای متنوع است که در آن از زندگی روزمره و تکراری برای چند روز فاصله میگیرید، سبک زندگی رایج خود را کمی تغییر میدهید و با عوض کردن برنامه خواب، خوراک و کارهای عادی و همیشگی، چند روزی را به تقویت بدنه معنوی خود میپردازید.
9. دوری از رسانهزدگی
خیلی از انسانهای امروز دچار رسانهزدگی شدهاند. یعنی وابستگی شدیدی به این پدیده پیدا کردهاند و زمان زیادی را به تماشای تلویزیون، کار با رایانه، استفاده از تلفن همراه، بازیهای رایانهای و دیگر جبنههای رسانه اختصاص میدهند. شیوع این مسئله سبب شده تا به جای برخورداری از آرامش بیشتر، ناآرامی بیشتری را تجربه کنند و این احساس که من توسط جعبه جادویی تسخیر شدهام، به سراغ آنها بیاید. شاید زمانی را تجربه کرده باشید که قدرت برخاستن از مقابل تلویزیون یا قطع بازی رایانهای و حتی کنار گذاشتن تلفن همراه و تمام کردن یک چت اینترنتی را نداشتهاید. حتی عدهای دچار بیماری اعتیاد به تلویزیون، اینترنت، بازیهای رایانهای و استفاده از تلفن همراه هستند و اگر این مجموعه را در دسترس نداشته باشند، دچار نگرانی و استرس شدیدی میشوند. ریشه این اعتیاد، رها کردن خود و سپردن ذهن و روان به دست رسانه است که به تدریج وابستگی و گرفتاری را به دنبال دارد. روزهای اعتکاف میتواند روزهای فاصله گرفتن از رسانه باشد، به شرط آنکه لبتاپ به همراه نداشته باشید، تلفن خود را خاموش کنید و بخواهید چند روزی را بدون رسانه تجربه کنید. این تجربه به شما کمک میکند که در برابر وسوسه رسانهای مقاوم شوید و در ادامه زندگی خود با اراده دست به انتخاب بزنید. شما میتوانید از اسارت رسانهای خود را آزاد کنید و یک انتخابگر حرفهای باشید تا زمان اختصاصی به آن، نوع فیلمها و برنامهها، سایتهای مرتبط و دیگر بخشهای رسانه را همسو با اهداف خود برگزینید.
10. تقویت تصمیمگیری
تصمیمگیری، به خودی خود کاری سخت و پیچیده است. برای اینکه بتوانیم تصمیم بگیریم، باید از توانایی بالایی برخوردار باشیم. تصمیمگیری درست هم کاری دشوارتر است که برای موفقیت در آن نیازمند داشتن اطلاعات درست، قدرت تجزیه و تحلیل، توانایی در حل مسئله و … است. سختترین مرحله هم مقاومت در تصمیمهای درستی است که گرفتهایم. اگر کسی بتواند در برابر وسوسهها قوی باقی بماند و تصمیم درست خود را نهایی کند، به تدریج به فردی با اراده، مصمم، مدیر و توانمند تبدیل میشود. در اعتکاف این فرصت پیش میآید. شما مردد میشوید که اعتکاف بروید یا خیر. برای اینکه تصمیم درستی بگیرید، مسئله را خوب بررسی میکنید. شرایط این کار را میسنجید. سهمی که این برنامه میتواند در زندگی شما داشته باشد را در نظر میگیرید. استعداد معنوی خود را هم لحاظ میکنید. به سختیهای کار مانند دور شدن از خانه، رسانه، روزه گرفتن و دیگر مسائل فکر میکنید و از میان این همه، دست به انتخاب میزنید. «من در برنامه اعتکاف امسال شرکت میکنم». تا اینجا از دو مرحله تصمیمگیری و درست تصمیمگرفتن عبور کردهاید. اکنون به مرحل سوم میرسید. وقتی در مسجد اقامت میکنید، روزهای اول که اختیاری است، ممکن است مردد شوید که ادامه دهید یا خیر تا اینکه باز تصمیم نهایی را میگیرید و این برنامه را به سرانجام میرسانید. این مدل از تصمیمگیری در زندگی شما زیاد اتفاق میافتد و هر قدر تصمیمهای درست بیشتری بگیرید و آنها را اجرایی کند، توانایی شما هم افزایش خواهد یافت و اعتماد به نفس بالاتری را تجربه میکنید.
11. فرصتی برای تفکر
تفکر، مانند چراغ پرنور برای رانندهای است که قصد دارد یک مسیر طولانی و پر فراز و نشیب را طی کند. همیشه حال و هوای تفکر برای ما وجود ندارد، پس زمانهایی که این فرصت پدید آمد، باید ثانیههای آن را هم غنیمت شمرد. یکی از جذابترین ویژگیهای مسجد، فراهم شدن شرایطی برای اندیشیدن درباره خود، زندگی و آینده است. وقتی احساس میکنیم در کنار بهترینها نشستهایم، آمادگی ایجاد تغییرات جدید را هم در خودمان میبینیم و این به ما قدرتی میدهد که درباره مسیر زندگی خود یک دیدهبان تازه شویم. اشتباهات احتمالی را پیدا کنیم، کمبودها را شناسایی کنیم و از همانجا برای هجرت و کوچ کردن به سمت بهتر شدن خودمان را آماده کنیم. بعضی از دانشمندان هم برای حل مسائل علمی خود گاهی به مسجد پناهنده میشدند تا در سایه حمایتهای معنوی خداوند و فضای روشن مسجد بتوانند به روشنایی علمی تازهای دست یابند. شما با حضور در مسجد میتوانید افکار پراکنده خود را با مهمان شدن در خانه خدا جمعبندی کنید و برای تصمیمگیری و پرواز معنوی خود را آماده کنید. پیشنهاد اسلام برای حضور در مسجد، هم به دلیل رسیدن به آرامش است و هم برای خارج شدن از بن بست تنهایی آزار دهنده. شما در مسجد با دوستانی آشنا میشوید که در جستجوی نور برای روشن کردن مسیر آینده خود هستند. انسانهای زیادی برای انس با خداوند و غنی سازی اوقات عبادت خود مسجد را انتخاب میکنند. فرصت اعتکاف هم این زمان را برای تفکر در اختیار شما میگذارد و قدرت اندیشیدن را در شما مضاعف میکند.
12. برنامه خروج از تنهایی
در سبد احساسات ما با مجموعهای از احساسهای تلخ و شیرین روبرو میشویم. گاهی دلمان میگیرد و غمگین میشویم و زمانی دیگر شادیم و امیدوار. در این میان، احساس تنهایی، احساسی رنجآور و خسته کننده است که در دنیای امروز به سراغ انسانهای زیادی میرود. برای رهایی از این احساس منفی و غلبه بر آن نیازمند طرح و برنامهای حساب شدهایم تا با پیمودن راهی درست، نتایج دلخواه خود را برداشت کنیم. آفریدگار ما در آخرین دین ارسالی خودش، این برنامه را هم در نظر گرفته است. اگر کمی دقت کنید میبینید که در اسلام برنامههایی پیشبینی شده تا حصار تنهایی را بشکنیم و خود را در میان جمع قرار دهیم مثل برنامه دیدار از خویشاوندان، ارتباط با دوستان، شرکت در برنامههای گروهی مانند نماز جماعت و …… اعتکاف از برنامههایی است که شما با اینکه با خداوند خلوت میکنید ولی این برنامه را در قالب یک گروه معنوی انجام میدهید. اعتکاف نه تنها انزوا نیست، بلکه برنامهای جدی برای خروج از تنهایی است. شما با حضور در جمع معتکفان و در پایگاه اجتماعی به نام مسجد، خودتان را آماده حضور بهتر در جامعه میکنید.
آثار دیگر
میتوان آثار دیگری را نیز برای اعتکاف برشمرد که هر کدام از آنها در مسیر تربیتی انسان نقش بسزایی ایفا میکنند. برخی از آین آثار عبارتند از : غلبه بر عادتها؛ سازگاری با شرایط؛ قانونپذیری؛ نگاهی نو به زندگی؛ آرامش؛ عروج؛ اعتباریابی؛ افزایش اشتهای معنوی؛ توجه به دارایی و موفقیتهای کسب شده؛ ترسیم راه نو؛ عیبیابی؛ مدیریت هیجانها؛ شادابی؛ تمرین پایان دادن به کارهای دشوار؛ افزایش اطلاعات دینی؛ غربالگری انتخاب دوست ؛ فرصت جبران؛ عبرتگیری از گذشته؛ احساسات مثبت؛ تجربههای نو؛ الگوبرداری از خوبان؛ امیدافزایی؛ سمزدایی از گناه؛ جرئتورزی اقدام برای کارهای جدید؛ خودیابی و خداجویی؛ ارتقای معنوی و شخصیتی.
منبع انتشار مقاله: فصلنامه اشارات، بهار91
ارتباط با نویسنده: https://eitaa.com/eakhavi
[1] .محمد جواد خراسانی، اعتکاف در اسلام، قم، نورالاصفیا، چ1، 1381، ص8.
[2] .کنزالعمال، ج7، ص86.
[3] .سوره اعراف: آیه 157«لیضع عنهم اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم».
دیدگاهتان را بنویسید